Yüzyıllar boyunca, bebeklere bezden çıkıp tuvalet yapma alışkanlığı kazandırılmıştır. Aslında bu süreç yaşamın ve gelişimin bir parçasıdır. Bu yüzden sevgili aileler, çok abartmamak ve strese girmemek gerekir. Elbette süreci doğru yönetmek ve doğru adımları atmak çok önemli ama unutmayınız, en son ihtiyacınız olan şey stres! Tuvalet eğitimi, en basit tanımı ile çocuğunuzun hem gece hem de gündüz mesane ve bağırsak kontrolünü kendisinin sağlayabilmesidir. Minik bebeğiniz büyüyor ve artık başkasına ihtiyaç duymadan kendi başına yapabileceği bir beceri kazanıyor. Oldukça etkileyici değil mi? Tuvalet alışkanlığı, birçok farklı ülkede çocuğun kendi kendine yetme becerisinin başlangıcı olarak görülür. Çocuklarda anüs ve rektumu kontrol edebilme yeterliliği, yani çiş ve kaka tutma becerisini sağlayan pelvik kaslarının gelişimi 18. ayda başlar. Bu yüzden erken yaşta verilen tuvalet eğitimleri çocuklar için tehlikeli olabilir.

Tuvalet Eğitimi Ne Zaman Verilir? “Tuvalet eğitimi ne zaman verilmelidir?” Bu çok sık duyduğum bir soru ama aslında cevabı biz uzmanlarda değil. Cevap, çocuğunuzda ve siz ebeveynlerde saklı! “Tam bu yaşta olursa şahane olur, şu yaşı asla geçmemelisiniz” gibi kalıba sığdırılan şeylere karşı olduğumu baştan belirtmek isterim. Kime göre neye göre hangi yaş? Her çocuk farklı, her çocuğun gelişim düzeyi, hızı farklıdır. Bu yüzden her zaman belirli bir yaş söylemekten çekinirim. Yaklaşık olarak kullanılan belli kalıplar, yani bir yaş aralığı vardır. Genellikle 18. ay ile 36. ay arası tuvalet eğitimi verilmeye uygun dönemdir ama sizin önceliğiniz bu olmasın. “Yaşı geldi, artık tuvalet eğitimine başlamalıyım” doğru bir düşünce tarzı değildir. Çocuğun diğer hazırlık aşamalarının göz ardı edilmemesi gerekir.

Tuvalet eğitimi verirken çocuğunuza pozitif bir tutumla yaklaşmalı ancak sınırları çizdiğinizden de emin olmalısınız. Her şeyden önce çocuğunuzun bu yeni öğrenme döneminde size güven duyması gerek. Sınır çizerek çocuğa yaklaşmak bu nedenle oldukça önemlidir. Çocuğunuza karşı açık olmak, dikkatli ve tutarlı davranmak gerekir.

Çocuğum Tuvalet Eğitimine Hazır Mı?
Çocuğunuz size tuvalet eğitimine hazır olduğuna dair ipuçları vermeye başlar. Bu ipuçlarını okumayı başarmak ilk hedefimiz. Çocuğunuz her yönden hazır ise her şey daha kolay olacaktır. Gelişimsel aşamaların bir noktasında bile hazır değilse, aceleci olmamak gerekir. Tuvalete hazır olma belirtileri genellikle kas yapısı, refleks, sfinkter kasların kontrolü gibi fiziksel yeteneklerle veya tuvaletle ilgili kelimeleri anlama, tuvalet eğitimine ilgi, kirli bezin sözlü ve sözsüz işaret edilmesi gibi psikolojik yeteneklerle ilgili faktörlerden oluşur. Amerikan Pediatri Akademisi bu faktörlerden bazılarının fizyolojik ve motor becerileri içerdiğini öne sürmektedir. Bazı bilişsel, sosyal, duygusal ve dil becerileri de söz konusudur. Tüm bu nedenlerle tuvalet eğitiminin tamamlanması, erken çocukluk gelişiminde bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Wagoner (1933) tuvalet eğitiminin tamamlanmasını, sfinkter kas denen halka şeklindeki yapısıyla büzme hareketini mümkün kılan kaslar üzerindeki istemli kontrolün gelişmesi olarak tanımlamıştır ve ona göre bu istemli kontrolün çocuk tarafından sağlanabiliyor olması hem olgunlaşmayı hem de öğrenmeyi içermektedir.

Tuvalet eğitiminin 0-1 yaş arası erken bebeklik döneminde verilmesini sakıncalı buluyorum. Tuvalet eğitimi acele edilmeyecek konulardan bir tanesi. Öncelikle çocuğumuzu takip etmeli ve yeterlilik seviyesinin ne olduğunu iyice gözlemlemeliyiz. Çocuğunuzun 26hazır olduğunu düşündüğünüzde ve hatta, hazır olduğundan emin olduğunuzda başlayın. Değerlendirmeniz gereken gelişim aşamaları bütünlükçü bir yaklaşımla fizyolojik, motor, duygusal ve bilişsel gelişim aşamalarıdır.Bölüm sonunda bu aşamalara dair kendi değerlendirmenizi yapabilmeniz için sizlere bir liste hazırladım. Değerlendirmenizi bu alt başlıkları takip eden listedeki sorulara verdiğiniz yanıtlar üzerinden yapabilirsiniz.

DEĞERLENDİRME LİSTESİ
Aşağıda sizler için tablo hazırladık. Bu tablodaki 6 veya daha fazla soruya olumlu cevap veriyorsanız, çocuğunuzun tuvalet eğitimine hazır olma ihtimali yüksektir. Ancak bu tablo ile tuvalet eğitimine hazır olup olmadığınızı anlamaya çalışırken, lütfen çocuğunuza tuvalet eğitimi hakkında farkındalık kazandırdığınızdan emin olun. (Gün içinde çiş ve kaka hakkında sohbet etmek gibi!)

1. Gece kuru kalkıyor mu?
2. Pantolonunu, külotunu kendisi indirip çekebiliyor mu?
3. Kakasını saklanarak mı yapmaya çalışıyor?
4. Çişi ve kakası geldiğinde haber veriyor mu?
5. Yaptıktan sonra “çiş yaptım”, “kaka yaptım” şeklinde söylüyor mu?
6. Yetişkinlerin tuvalet kullanma sürecinin farkında mı?
7. Bezden rahatsızlık duyup çıkarmak istiyor mu?
8. Altı çıplak bir şekilde dolaşmak istiyor mu?
9. Tuvaleti (klozet, sifon, tuvalet kâğıdı vb.) merak ediyor mu?
10. Tuvalet alışkanlığını oyunlarına dahil etmeye başladı mı?
11. Basit yönergeleri takip edebiliyor mu?
12. Bir yerde 3-6 dakika arası oturabilir mi?
13. Yetişkinleri taklit eder mi?
14. İstemediği bir şey sunduğunuzda “Hayır” kelimesini kullanır mı?
15. Tuvalete karşı bir ön yargısı var mı?

Sevgili Ebeveyn, gelelim hazırlık sürecine!
Belki de en önemli şey psikolojik olarak senin kendini hazır hissetmendir. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki insanlar, eğer bir konu hakkında yeterli bilgiye sahipse kendini çok daha hazır hissediyor. Bu yüzden öncelikle ilk tavsiyem, tuvalet eğitimi hakkında birkaç kaynak okumanız ve küçük bir araştırma yapmanız olacak. Konuya kendinizi hazır hissetmek tuvalet eğitimini hayata geçirirken kendinizi daha iyi, daha hazır ve duygusal olarak daha güçlü hissetmenizi sağlayacaktır. Kendini iyi hisseden ve hazır olduğuna inanan bir anne&baba, bu sürecin iyi bir şekilde tamamlanmasında kesinlikle pastadaki büyük payın sahibidir.

Tuvalet eğitimine başlamadan önce takviminizde yer açmalısınız. En az ilk 3-4 gün tüm dikkatinizi çocuğunuza ayırdığınızdan emin olmanız gerek. Aksi hâlde onun verdiği işaretleri okumakta güçlük çekebilir, zorlandığında yanında olmadığınız için tepkilerini gözlemleme fırsatını kaçırabilirsiniz. Bu durumda sürecin uzaması kaçınılmaz olacaktır. Çalışıyor olabilirsiniz, iş takviminiz yoğun olabilir… Sizi anlıyorum ancak en uygun zamanda başlarsanız bu süreç çok daha rahat geçecektir, lütfen bunu unutmayın! Tuvalet eğitimine başlama kararı alırken eşinizle hem fikir olmanız, bu kararı birlikte almanız oldukça önemlidir.

Tuvalet Eğitimini Oyuna Uyarlayın!
Sizler de çocuğunuzun gündelik hayatta karşılaştığı ya da yeni öğrendiği birçok şeyi oyunlaştırdığını fark etmişsinizdir. Oyuncak bebeklerini alıp uyutur, onlara kitap okur, bir gün içinde kendisi neler yaşamışsa bebeklerine de yaşatır. Tuvalet de buna dahil! Pek çok oyunda, oyuncaklardan birinin tuvaleti gelmişse eğer mutlaka tuvalete götürülür. O hâlde elimizde, oyun gibi etkili bir yöntem varken, tuvalet eğitimini oyunlaştırmak çok doğru olmaz mı? Öğrenmeyi zevkli ve renkli kılmak için vermeniz gereken mesajları oyun oynayarak iletmek, sizi de çocuğunuzu da mutlu edecektir.

Tuvalet algısını uzun uzun anlatmak 2-3 yaşlarındaki bir çocuk için sıkıcı olabilir. Sizi dikkatle dinlediği süre size yetmeyecek ve muhtemelen siz cümlelerinizi tamamlayamadan o yanınızdan uzaklaşmış olacaktır. Bu durumu birkaç örnekle açıklamak isterim. Örneğin, çocuğunuzun en sevdiği bebeklerden birine renkli külotlar dikmek ya da oyun oynadığınız sırada “Aaa! Bebeğin tuvaleti geldi, hadi tuvalete gidelim” demek çok daha etkili olacak, çocuğunuz bu mesajı düşündüğünüzden hızlı alacaktır. Bir danışanım benden tavsiye istediğinde, bunun gibi oyunlara, tuvalet eğitimini vermeyi kararlaştırdığı tarihten en az bir hafta on gün önce başlamasını söylüyorum. Ayrıca eğitim boyunca ve sonrasında, tuvalet eğitimine eşlik eden diğer alışkanların kazanılması için de aynı yöntemle oyundan faydalanmaya devam etmek gerekir. Tuvaletinin geldiğini söyleme, tuvalete gitme, çiş-kaka yapma, sifonu çekme ve hijyen aşamasının son adımı olan ellerin yıkanıp kurulanması tek tek çocuğunuza oyun içinde gösterilebilir.

Tuvalete Gitme Yöntemleri
Oğlum çişin var mı?
Kızım, hadi tuvalete!
Bu cümleleri unutun. Bu işe başlamayı düşünüyorsanız, bu cümleleri kurmamaya dikkat! “Sanırım yanlış okuyorum, nasıl tuvalete götüreceğim peki?” dediğinizi duyuyorum. Merak etmeyin, başka yöntemler de var!
Bu yöntemleri uygularken önce “çocuğunuzda hangisi daha çok işe yarıyor”, bunu keşfetmek gerekir. Tercih ettiğiniz yöntem, çocuğunuzun öğrenme becerisine uygun mu?
Onu harekete geçiriyor ya da hayal kırıklığına mı uğratıyor?
Genel geçer kuralların olması ebeveynler açısından yol göstericidir. Ama önemli olan, size ve çocuğunuza uygun yolu seçebilmektir. Bunu yaparken de öncelikli rehberiniz “çocuğunuz” olmalıdır, lütfen unutmayalım. Teori ve pratiği birleştirmek işte tam da bu noktada gerekiyor. Çocuklar kesinlikle etki-tepki yasasına, başka bir ifadeyle ayna yasasına göre davranırlar. Neredeyse her zaman çocuklarımızda gözlemlediğimiz davranışlar aslında evin içindeki iletişime ayna tutar. Hiçbiri robot değildir. Kendi mizaç ve gelişim hızlarına göre olsa da çocuğun her bir davranışı aslında öğrenme süreçlerinin bir ürünüdür. Siz fark etmeseniz de zamanlarının yarısı taklit etmekle, kalan yarısı da bu taklitlerin yavaş yavaş dışına çıkmakla yani yeni şeyler denemekle geçer. Kendi akışında ilerleyen bu süreçte, onlara iyi gelen ve uygun olan yöntem ve önerileri keşfetmek ise tamamen ebeveynin iradesine kalmıştır. Peki doğru yolu keşfedemezsek ne olur? Aslında sıklıkla bu soruyu düşünüyorsanız, bence stresli ve kaygı düzeyi yüksek bir ebeveynsiniz. Öncelikle sizden kendinizi rahatlatmanızı rica ediyorum. İnanın, çocuğunuzun hayatındaki tüm yeni süreçlerde sağlıklı bir psikolojiye sahip olmanız, çocuğunuz için en büyük hediyedir. Siz sürece serin kanlı yaklaşabilirseniz, sadece birkaç denemeden sonra çocuğunuz için en doğru yöntemi bulabileceksiniz. Çünkü her çocuğun krizini çözebilecek bir anahtar, bir rahatlama yöntemi, olumlu geri dönüşler alabileceğiniz noktalar mutlaka vardır. Onun anne&babası olarak, yani onu en iyi tanıyan insanlar olarak bu noktaları keşfetmeniz çok zor olmayacaktır, merak etmeyiniz.

“Tuvalete gidelim mi?” yerine; “Sanırım külotundaki o sevimli ayıcığın çişi var, onu tuvalete götürmeye ne dersin? Islanmasını istemeyiz değil mi?” Bu soruları yaratıcılığınızı kullanarak çocuğunuza göre değiştirebilir, çeşitlendirebilirsiniz. “Kırmızı külotunun rengini çok sevdiğini biliyorum. Islanıp koyu renk olmasını istemezsin değil mi, hadi o hâlde rengini koruma zamanı, vb. İkinci önerim ve benim de anne olarak çocuklarımın tuvalet eğitimi sürecinde sıkça kullandığım şarkı yöntemi. Nedir bu yöntem, derseniz oldukça basit aslında. Çocuğunuzun sevdiği bir şarkıyı tuvalete gitmeden açıyorsunuz. Şarkıyı söyleyerek dans ede ede tuvalete gidiyoruz. Şarkı hem tuvalete gitme zamanı olduğunu anlamasını sağlıyor hem de bu süreci eğlenceli bir hâle getiriyor. “Çişimiz tuvalete, kakamız tuvalete” şarkısını bilenler mutlaka vardır. Bu dönem için de bence bolca kullanılabilir. Çocuğunuz sizden gün içinde 30 defa “Tuvaletin var mı?” lafını duymak istemez ama şarkıyı dinlemek ister. Ne dersiniz, haksız mıyım?Çocuğunuz şarkı ve dansa daha mesafeliyse bir başka önerim de alarm kurmak olacak. Telefonunuzu çocuğunuz sıvı aldıktan 30 ila 45 dakika sonraya kurabilirsiniz. Alarm çaldığında çocuğunuz tuvalete gitme zamanı geldiğini bilir. Sözsüz ama çocuğunuzun, “tuvalete gitmeliyim” mesajını aldığı bir yöntemdir. Bununla birlikte buna benzer uygulamalar, klasik koşullanma denen davranışsal modelin bir uzantısıdır. Alarm uygulamasına yönelik bir cihaz tasarlanmış ve alt ıslatma durumunun önüne geçilmeye çalışılmıştır. Bu cihaz çocuğun iç çamaşırına takılmış ve çocuk çişini yapmaya başladığında alarm çalmıştır. Alarm çaldığında ise ebeveynlerçocukları tuvalete yerleştirmiştir. Bu yöntem gece uykusunda da kullanılmış, yatak ıslatmaya karşı bu alarm tercih edilmiştir. Bu yaklaşımın, çocukların çişlerini tuvalete yapmalarını işaret eden fizyolojik hisleri tanımlamalarına yardımcı olduğu düşünülüyor. Ancak tüm araştırmacılar, bebekler ve çok küçük çocuklar için bu katı davranışsal eğitim modeline bağlı kalma taraftarı değil. Örneğin Woolley (1931), öğrenmenin olumlu olması ve çocukların çabaları için övülmesi gerektiğini öne sürüyor. Olumlu davranışlar için çocukların övülmesini gerektiğini söylemesine rağmen, çocukların özel ödüller almaması gerektiğini; annelerin olumlu çabaları (örneğin, çişi tuvalete yapma girişimi) övmesinin bu davranışı daha da teşvik etmek için yeterli olması gerektiğini yazmış, “Sadece başarısızlıklar özel bir ilgiyi hak eder” demiştir (s. 55).Tüm bu yöntemleri deneyebilir ya da kendinize has özel bir yöntem keşfedebilirsiniz. Önemli olan süreci daha eğlenceli hâle getirmek ve öğrenmeyi keyifli bir şekilde sunmaktır. Elbette bu yöntemleri aylarca devam ettirmek de doğru değildir. Artık çocuğunuz sizin hatırlatmanıza gerek duymadan tuvalete gitmeye başladıysa, bilin ki bu iş oldu! Artık hatırlatmaları bırakabilirsiniz. Ufak bir not: Dışarı çıkmadan ya da uykuya yatmadan önce tuvalet eğitimini yeni kazanmış çocuklarımızı tuvalete götürmekte fayda vardır. Çünkü birçok ebeveynin tecrübesiyle sabittir ki tam arabaya binince ya da dışarı çıkınca çişi gelen çocukların sayısı oldukça fazladır.

Motive Edici İfadeler
Çocuklar genel olarak kendilerini motive edici cümleler duymak isterler. Aslında biz yetişkinler de bunu isteriz. Anlayacağınız, insanın doğası gereği pozitif pekiştirme her zaman daha çok işe yarıyor. Bu yüzden eğitim boyunca çocuklarımıza motive edici ifadelerle yaklaşmayı, aşağıdakilere benzer cümleler kurmayı unutmayalım.

• Büyük bir çocuk gibi tuvalete gitmene bayılıyorum, harikasın.
• Yeni külotların sana çok yakışıyor.
• Artık bez almamıza gerek yok, o hâlde bunu minik bir pasta ile kutlayalım mı?
• Lazımlığına kendi başına oturman harika bir his olmalı.
• Tuvalete gitmeye çalıştığın için teşekkür ederim.
• Artık tuvaleti kullanıyorsun! Bu, artık abi/abla oldun demektir.

Sinem Gerger Akınal
Eğitimci-Yazar